Anne van Valkengoed: Aanpassingsgedrag gaat over meer dan alleen risico's

De PBL (Planbureau voor de Leefomgeving), oftewel het Planbureau voor de Leefomgeving, heeft op 14 mei een rapport uitgebracht met de titel "Klimaatrisico's in Nederland: De huidige stand van zaken".

In een persbericht legde het PBL uit dat het rapport (dat tot stand kwam met input van experts van de Nederlandse kennisinstituten Deltares, KNMI, KWR, NIPV, RCE, RIVM, TNO, WEnR en WUR) voortkwam uit de erkenning van de urgentie om ons aan te passen aan klimaatverandering, omdat de effecten daarvan nu al voelbaar zijn in Nederland:

"Klimaatadaptatie is geen op zichzelf staand beleid, maar zou richtinggevend moeten zijn voor beleid zoals ruimtelijk beleid, woonbeleid, natuurbeleid en landbouwbeleid", luidt het persbericht van het PBL. "Door het intensieve ruimtegebruik in Nederland raakt klimaatadaptatie vaak veel aspecten van de samenleving. Aanpassingen aan klimaatverandering zijn daarom vaak complex en vragen om overkoepelende, structurele keuzes van politiek en beleid."

Gedragsverandering niet expliciet geïdentificeerd

Hoewel het rapport gedragsverandering relevant acht voor het voorkomen van verschillende risico's van klimaatverandering, wordt het belang ervan niet expliciet aangegeven binnen de algemene aanpassingsstrategie.

In onze paper uit 2019, "Aanpassing aan klimaatverandering door individuen en huishoudens: Een psychologisch perspectief"Linda Steg en ik hebben drie redenen geïdentificeerd waarom klimaatadaptatie door individuen en huishoudens van cruciaal belang is (en hoe dit verband houdt met en een aanvulling vormt op overheidsmaatregelen):

1. Ten eerste zullen regeringen door de toename van klimaatgerelateerde gevaren overbelast raken in hun capaciteit om adequaat op deze gevaren te reageren.
2. Ten tweede zijn aanpassingsmaatregelen van huishoudens doeltreffend om de negatieve gevolgen van klimaatgerelateerde risico's te beperken en zijn ze relatief kostenefficiënt om uit te voeren.
3. Ten derde kunnen de aanpassingsmaatregelen van individuele burgers de effectiviteit van het aanpassingsbeleid van de overheid beïnvloeden.

Aanpassing kan verschillende vormen aannemen

Het PBL-rapport maakt verder duidelijk dat aanpassing veel verschillende vormen kan aannemen. In een hoofdstuk over manieren waarop Nederlandse burgers hun gedrag kunnen aanpassen om hun gezondheidsrisico's te verminderen, wordt een breed scala aan acties genoemd die mensen kunnen ondernemen:

• je dag zo plannen dat je tijdens de warmste periodes binnen bent
• controleren of natuurlijke waterlichamen niet verontreinigd zijn (bijv. blauwalg) voordat je gaat zwemmen
• stilstaand water rond je huis verwijderen om muggen te voorkomen
• je huid beschermen
• controleren op tekenbeten
• huidbescherming tegen blootstelling aan UV-straling
• omgaan met hooikoorts

De lijst is nog lang niet uitputtend: alleen al op het gebied van gezondheid zouden we nog veel meer voorbeelden kunnen geven! Dan hebben we het nog niet eens over maatregelen voor droogtebeheer, bescherming tegen overstromingen en andere weersextremen die worden verergerd door klimaatverandering.

Tweesnijdend zwaard

Het noemen van zoveel opties om te overwegen kan eigenlijk een tweesnijdend zwaard zijn: het lijkt misschien nuttig om mensen alle manieren te laten zien waarop ze actie kunnen ondernemen om zich aan te passen, maar het is een uitdaging voor beleidsmakers om zo'n breed scala aan verschillende gedragingen te promoten.

Van oudsher zijn campagnes voor gedragsverandering zeer gericht en toegesneden op één specifiek gedrag om hun effectiviteit te vergroten, dus het is onduidelijk of deze aanpak nog steeds haalbaar en geschikt is voor aanpassing.

Het PBL-rapport besteedt speciale aandacht aan de risico's van klimaatverandering voor de geestelijke gezondheid, waaronder specifiek klimaatangst, maar suggereert dat er nog niet veel bekend is over dit probleem.

Klimaatangst is relevant

Na een enquête onder Nederlandse klimaatprofessionals ontdekte ik dat klimaatgerelateerde mentale gezondheidsstress vooral relevant zou kunnen zijn voor werknemers die zich bezighouden met milieu/klimaat.

Mijn bevindingen werden gepubliceerd in een artikel met de titel "Ecostress onder milieuprofessionals", in het tijdschrift Milieu. Uit de resultaten bleek dat ongeveer 25 procent van de ondervraagden regelmatig extreme niveaus van stresssymptomen (zowel lichamelijk als geestelijk) ervoer vanwege hun bezorgdheid over het milieu.

Aanpassingsgedrag wordt niet voorspeld door risicoperceptie

Het belangrijkste is misschien wel dat het rapport benadrukt dat risicoperceptie een belangrijke factor is voor de manier waarop mensen reageren op de risico's van klimaatverandering:

Onderzoek van mijzelf, Goda Perlaviciute en Linda Steg heeft op vergelijkbare wijze aangetoond dat risicoperceptie inderdaad belangrijk is voor de intentie van mensen om zich aan te passen. Cruciaal is echter dat het artikel - Van geloven in klimaatverandering naar aanpassen aan klimaatverandering: De rol van risicoperceptie en effectiviteitsovertuigingen - ontdekten dat feitelijk aanpassingsgedrag niet werd voorspeld door risicoperceptie, maar eerder door zelf- en resultaateffectiviteit.

De rol van risicoperceptie wordt vaak opgeblazen en er wordt geen rekening gehouden met andere psychologische determinanten; aanpassingsgedrag heeft met meer te maken dan alleen risico's en ervaringen met risico's in het verleden.

Foto door Vladimir Gladkov